ตสฺส เต, อาวุโส, ลาภาติ ตสฺส ตุยฺหํ เอเต ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติอาทโย ลาภาฯ สุลทฺธนฺติ มนุสฺสตฺตมฺปิ เต สุลทฺธํฯ ตถา ปฏิปชฺชตูติ เอวํ ปฏิปชฺชตุฯ ยถา เต สตฺถารา ธมฺโม เทสิโตติ เยน เต อากาเรน สตฺถารา ธมฺโม กถิโตฯ โย จ สมาทเปตีติ โย จ อาจริโย สมาทเปติฯ ยญฺจ สมาทเปตีติ ยํ อนฺเตวาสิํ สมาทเปติฯ โย จ สมาทปิโตติ โย จ เอวํ สมาทปิโต อนฺเตวาสิโกฯ ยถา อาจริเยน สมาทปิตํ, ตถตฺถาย ปฏิปชฺชติฯ สพฺเพ เตติ ตโยปิ เตฯ เอตฺถ หิ อาจริโย สมาทปิตตฺตา อปุญฺญํ ปสวติ, สมาทินฺนนฺเตวาสิโก สมาทินฺนตฺตา, ปฏิปนฺนโก ปฏิปนฺนตฺตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺเพ เต พหุํ อปุญฺญํ ปสวนฺตี’’ติฯ เอเตนุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[167] อปิเจตฺถ ญายปฺปฏิปนฺโนติ การณปฺปฏิปนฺโนฯ ญายมาราเธสฺสตีติ การณํ นิปฺผาเทสฺสติฯ วีริยํ อารภตีติ อตฺตโน ทุกฺขนิพฺพตฺตกํ วีริยํ กโรติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ทุรกฺขาเต, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเย โย อารทฺธวีริโย, โส ทุกฺขํ วิหรติฯ โย กุสีโต, โส สุขํ วิหรตี’’ติ (อ. นิ. 1.318)ฯ

สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยาทิวณฺณนา

[168] เอวํ อนิยฺยานิกสาสนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิยฺยานิกสาสนํ ทสฺเสนฺโต อิธ ปน, จุนฺท, สตฺถา จ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิยฺยานิโกติ มคฺคตฺถาย ผลตฺถาย จ นิยฺยาติฯ

[169] วีริยํ อารภตีติ อตฺตโน สุขนิปฺผาทกํ วีริยํ อารภติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สฺวากฺขาเต, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเย โย กุสีโต, โส ทุกฺขํ วิหรติฯ โย อารทฺธวีริโย, โส สุขํ วิหรตี’’ติ (อ. นิ. 1.319)ฯ

[170] อิติ ภควา นิยฺยานิกสาสเน สมฺมาปฏิปนฺนสฺส กุลปุตฺตสฺส ปสํสํ ทสฺเสตฺวา ปุน เทสนํ วฑฺเฒนฺโต อิธ, จุนฺท, สตฺถา จ โลเก อุทปาทีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิญฺญาปิตตฺถาติ อโพธิตตฺถาฯ สพฺพสงฺคาหปทกตนฺติ สพฺพสงฺคหปเทหิ กตํ, สพฺพสงฺคาหิกํ กตํ น โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘สพฺพสงฺคาหปทคต’’นฺติปิ ปาโฐ, น สพฺพสงฺคาหปเทสุ คตํ, น เอกสงฺคหชาตนฺติ อตฺโถฯ สปฺปาฏิหีรกตนฺติ นิยฺยานิกํฯ

ยาว เทวมนุสฺเสหีติ เทวโลกโต ยาว มนุสฺสโลกา สุปฺปกาสิตํฯ อนุตปฺโป โหตีติ อนุตาปกโร โหติฯ สตฺถา จ โน โลเกติ อิทํ เตสํ อนุตาปการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ นานุตปฺโป โหตีติ สตฺถารํ อาคมฺม สาวเกหิ ยํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺส ปตฺตตฺตา อนุตาปกโร น โหติฯ

[172] เถโรติ ถิโร เถรการเกหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโตฯ ‘‘รตฺตญฺญู’’ติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ เอเตหิ เจ ปีติ เอเตหิ เหฏฺฐา วุตฺเตหิฯ

[173] ปตฺตโยคกฺเขมาติ จตูหิ โยเคหิ เขมตฺตา อรหตฺตํ อิธ โยคกฺเขมํ นาม, ตํ ปตฺตาติ อตฺโถฯ อลํ สมกฺขาตุํ สทฺธมฺมสฺสาติ สมฺมุขา คหิตตฺตา อสฺส สทฺธมฺมํ สมฺมา อาจิกฺขิตุํ สมตฺถาฯ

[174] พฺรหฺมจาริโนติ พฺรหฺมจริยวาสํ วสมานา อริยสาวกาฯ กามโภคิโนติ คิหิโสตาปนฺนาฯ ‘‘อิทฺธญฺเจวา’’ติอาทีนิ มหาปรินิพฺพาเน วิตฺถาริตาเนวฯ ลาภคฺคยสคฺคปตฺตนฺติ ลาภคฺคญฺเจว ยสคฺคญฺจ ปตฺตํฯ

[175] สนฺติ โข ปน เม, จุนฺท, เอตรหิ เถรา ภิกฺขู สาวกาติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย เถราฯ ภิกฺขุนิโยติ เขมาเถรีอุปฺปลวณฺณเถรีอาทโยฯ อุปาสกา สาวกา คิหี โอทาตวตฺถวสนา พฺรหฺมจาริโนติ จิตฺตคหปติหตฺถกอาฬวกาทโยฯ กามโภคิโนติ จูฬอนาถปิณฺฑิกมหาอนาถปิณฺฑิกาทโยฯ พฺรหฺมจารินิโยติ นนฺทมาตาทโยฯ กามโภคินิโยติ ขุชฺชุตฺตราทโยฯ

[176] สพฺพาการสมฺปนฺนนฺติ สพฺพการณสมฺปนฺนํฯ อิทเมว ตนฺติ อิทเมว พฺรหฺมจริยํ, อิมเมว ธมฺมํ สมฺมา เหตุนา นเยน วทมาโน วเทยฺยฯ อุทกาสฺสุทนฺติ อุทโก สุทํฯ ปสฺสํ น ปสฺสตีติ ปสฺสนฺโต น ปสฺสติฯ โส กิร อิมํ ปญฺหํ มหาชนํ ปุจฺฉิฯ เตหิ ‘‘น ชานาม, อาจริย, กเถหิ โน’’ติ วุตฺโต โส อาห – ‘‘คมฺภีโร อยํ ปญฺโห อาหารสปฺปาเย สติ โถกํ จินฺเตตฺวา สกฺกา กเถตุ’’นฺติฯ

ตโต เตหิ จตฺตาโร มาเส มหาสกฺกาเร กเต ตํ ปญฺหํ กเถนฺโต กิญฺจ ปสฺสํ น ปสฺสตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาธุนิสิตสฺสาติ สุฏฺฐุนิสิตสฺส ติขิณสฺส, สุนิสิตขุรสฺส กิร ตลํ ปญฺญายติ, ธารา น ปญฺญายตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

สงฺคายิตพฺพธมฺมาทิวณฺณนา

[177] สงฺคมฺม สมาคมฺมาติ สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวาฯ อตฺเถน อตฺถํ, พฺยญฺชเนน พฺยญฺชนนฺติ อตฺเถน สห อตฺถํ, พฺยญฺชเนนปิ สห พฺยญฺชนํ สมาเนนฺเตหีติ อตฺโถฯ สงฺคายิตพฺพนฺติ วาเจตพฺพํ สชฺฌายิตพฺพํฯ ยถยิทํ พฺรหฺมจริยนฺติ ยถา อิทํ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํฯ

[178] ตตฺร เจติ ตตฺร สงฺฆมชฺเฌ, ตสฺส วา ภาสิเตฯ อตฺถญฺเจว มิจฺฉา คณฺหาติ, พฺยญฺชนานิ จ มิจฺฉา โรเปตีติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ เอตฺถ อารมฺมณํ ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ อตฺถํ คณฺหาติฯ ‘‘สติปฏฺฐานานี’’ติ พฺยญฺชนํ โรเปติฯ อิมสฺส นุ โข, อาวุโส, อตฺถสฺสาติ ‘‘สติเยว สติปฏฺฐาน’’นฺติฯ อตฺถสฺส ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ กิํ นุ โข อิมานิ พฺยญฺชนานิ, อุทาหุ จตฺตาริ สติปฏฺฐานานี’’ติ เอตานิ วา พฺยญฺชนานิฯ กตมานิ โอปายิกตรานีติ อิมสฺส อตฺถสฺส กตมานิ พฺยญฺชนานิ อุปปนฺนตรานิ อลฺลีนตรานิฯ อิเมสญฺจ พฺยญฺชนานนฺติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ พฺยญฺชนานํ ‘‘สติเยว สติปฏฺฐาน’’นฺติ กิํ นุ โข อยํ อตฺโถ, อุทาหุ ‘‘อารมฺมณํ สติปฏฺฐาน’’นฺติ เอโส อตฺโถติ? อิมสฺส โข, อาวุโส, อตฺถสฺสาติ ‘‘อารมฺมณํ สติปฏฺฐาน’’นฺติ อิมสฺส อตฺถสฺสฯ ยา เจว เอตานีติ ยานิ เจว เอตานิ มยา วุตฺตานิฯ ยา เจว เอโสติ โย เจว เอส มยา วุตฺโตฯ โส เนว อุสฺสาเทตพฺโพติ ตุมฺเหหิ ตาว สมฺมา อตฺเถ จ สมฺมา พฺยญฺชเน จ ฐาตพฺพํฯ โส ปน เนว อุสฺสาเทตพฺโพ, น อปสาเทตพฺโพฯ สญฺญาเปตพฺโพติ ชานาเปตพฺโพฯ ตสฺส จ อตฺถสฺสาติ ‘‘สติเยว สติปฏฺฐาน’’นฺติ อตฺถสฺส จฯ เตสญฺจ พฺยญฺชนานนฺติ ‘‘สติปฏฺฐานา’’ติ พฺยญฺชนานํฯ นิสนฺติยาติ นิสามนตฺถํ ธารณตฺถํฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[181] ตาทิสนฺติ ตุมฺหาทิสํฯ อตฺถุเปตนฺติ อตฺเถน อุเปตํ อตฺถสฺส วิญฺญาตารํฯ พฺยญฺชนุเปตนฺติ พฺยญฺชเนหิ อุเปตํ พฺยญฺชนานํ วิญฺญาตารํฯ